Adaptief ruimtelijk waterbeleid

In tegenstelling tot Nederland is Cambodja gewend aan jaarlijkse overstromingen. Sterker nog, Cambodjanen leven ervan. ‘Reguliere’ overstromingen laten vruchtbare gronden achter en leveren een goede waterhuishouding. Handig voor het verbouwen van rijst en voor de visvangst, want beide bieden op dit moment nog steeds het grootste deel van de werkgelegenheid in Cambodja.

Door Ruben Imhoff

De situatie is echter niet altijd zo rooskleurig; eens in de zoveel jaar is de Cambodjaanse bevolking slachtoffer van verwoestende overstromingen die huis en inkomen in één keer weg kunnen vagen. Met een toenemende bevolkingsdruk en één van ’s werelds snelst groeiende economieën, wordt de impact van deze overstromingen alsmaar groter. Kennisinstituut Deltares nam deel aan een project voor het formuleren van toekomstige ontwikkelingsscenario’s voor de overstromingsvlakte, waar dit stageonderzoek een onderdeel van was.

Cambodja ligt in het stroomgebied van de Mekong en midden in het land ligt het Tonle Sap-meer, bekend vanwege zijn speciale verbinding met de Mekong-rivier. Vanuit dit meer stroomt een 120 kilometer lange rivier, de Tonle Sap, richting de hoofdstad Phnom Penh waar deze rivier samenkomt met de Mekong. In het droge seizoen stroomt het water vanuit Tonle Sap naar de Mekong, maar in het regenseizoen zorgt de hoge afvoer van de Mekong voor een omkering in de stroming van de Tonle Sap-rivier; een absoluut uniek fenomeen voor een rivier van deze grootte. Het gevolg: een groei van het meer van ongeveer 3.000 vierkante kilometer tot circa 14.500 vierkante kilometer. De afvoer van de Mekong fluctueert sterk. In het droge seizoen stroomt er vrijwel geen water door de rivier, maar in het regenseizoen voert de rivier vier à vijf keer het debiet van de rivier de Rijn af. Bij extreem hoge afvoeren, zoals bijvoorbeeld in 2000, 2011 en 2013, treedt niet alleen de Mekong buiten haar oevers, maar beslaat ook Tonle Sap een veel groter oppervlak. Met toekomstige hogere piekafvoeren als gevolg van klimaatverandering, zullen deze overstromingen zelfs nog heviger worden.

Op zoek naar een oplossing

Waar ligt de oplossing voor Cambodja? Gaan we ‘Nederlandse’ dijken plaatsen? Feit is dat ‘we’ in Nederland eigenlijk geen andere optie meer hebben dan ons alsmaar meer te beschermen tegen het water. Wel heeft het ‘ruimte voor de rivier’-project laten zien dat aanpassen aan het natuurlijk systeem ook mooie kansen biedt. In Cambodja kan, door beperkte financiële middelen en de gewoonte om ‘te leven met het water’, adaptief ruimtelijk beleid wellicht meer kansen bieden. Vanwege groeiende activiteiten in het zuidwesten van Cambodja, nabij Sihanoukville, is onderzocht wat het zou betekenen als actief adaptief ruimtelijk beleid binnen deze regio zou plaatsvinden. Hoeveel geld en slachtoffers zou het schelen als bevolkingsgroei, en de ontwikkeling van economisch belangrijke centra en infrastructuur zich in deze vloedongevoelige regio zouden concentreren? Cambodja heeft, nu het nog niet dichtbevolkt is, deze mogelijkheid nog. Natuurlijk zijn er nog verdergaande beschermingsmaatregelingen nodig, maar vele malen minder dan zonder deze adaptieve verschuivingen.

Drie scenario’s
Samen met de Mekong River Commission en lokale counterparts zijn drie toekomstige scenario’s voor 2060 opgesteld (Afbeelding 2). Scenario A en B zijn zogenaamde ‘business as usual’-scenario’s onder respectievelijk een snel en matig groeiende wereldeconomie. Daarbij wordt verwacht dat scenario A een hoge urbanisatiegraad zal hebben in voornamelijk de overstromingsgevoelige gebieden van Cambodja – dit gebeurt nu ook – en dat de bevolking van 15 naar 20 miljoen inwoners zal groeien. Scenario B daarentegen zal een grotere bevolkingsgroei hebben – tot 28 miljoen inwoners – verspreid over voornamelijk de rurale gebieden, waarbij een groot aantal inwoners nog steeds onder de armoedegrens leeft.
Scenario C lijkt op scenario A en beschrijft ook een snel groeiende wereldeconomie, waarbij de urbanisatiegraad hoog is en het aantal inwoners de twintig miljoen zal bereiken. Dit scenario onderscheidt zich echter van scenario A door succesvol adaptief ruimtelijk beleid, waardoor een groot deel van de bevolkingsdruk en het economische gewicht zich zal ontwikkelen tussen Phnom Penh en havenstad Sihanoukville.

Scenarioanalyse met GIS

De vraag is wat in kwantitatieve zin de effecten van de drie scenario’s zijn. Wat is het verschil in schade en, belangrijker nog, wat is het effect op de (arme) bevolking en hun huishoudens? Deltares heeft het programma Delft-FIAT (Flood Impact Assessment Tool) ontwikkeld waarmee, door middel van een Python-script, meerdere GIS-kaarten over elkaar worden gelegd en waarbij, samen met schadefuncties en maximumschades, een overstromingsschade kan worden berekend. Ideaal voor dit soort ruimtelijke berekeningen. De GIS-kaarten bestaan uit een combinatie van waterdieptekaarten van vroegere en toekomstige overstromingen, en kaarten met op district- of gemeenteniveau gedefinieerde: populatiedichtheid, huizendichtheid, de ligging van infrastructuur, het inkomen, maar bijvoorbeeld ook de dichtheid van het aantal arme mensen.

Ruben Imhoff schreef dit artikel in het kader van een GI-research Assignment voor de Nationale GI Minor aan de Wageningen UR. r.o.imhoff@live.nl