Biodiversiteit én sociaal-economische ontwikkeling
Van oudsher is de Peelrandbreuk in belangrijke mate bepalend voor het gebruik en het beeld van het lokale landschap. Om het bijzondere karakter van deze omgeving meer tot uitdrukking te laten komen, is de ambitie opgepakt om het gebied te ontwikkelen tot ‘Unesco Geopark Peelhorst en Maasvallei’.
Door Remco Takken
Een geopark is iets anders dan een opname op de Werelderfgoedlijst, zoals de Waddeneilanden en Schokland. Een geopark is een door de Unesco gedefinieerd gebied met één of meer sites van wetenschappelijk belang. Het moet niet alleen vanuit geologisch standpunt interessant zijn. Het moet ook opvallen door zijn archeologische, ecologische en culturele waarde binnen het door Unesco opgestarte programma International Network of Geoparks. De Hondsrug in Groningen/Drenthe is het enige Unesco Global Geopark in ons land. Na evaluatie verlengde Unesco in 2018 de geopark-status hiervan met vier jaar.
Biosfeergebieden
Er zit ook een sociale kant aan dit wetenschappelijke Unesco-programma. Natuurbehoud en bescherming van biodiversiteit wil men hand in hand laten gaan met sociaal-economische ontwikkeling. Het programma vertaalt de principes van duurzame ontwikkeling naar een lokale context en maakt zo de verbinding tussen wetenschap, maatschappij en beleid. Deze regio’s, waarin de relatie tussen de mens en zijn natuurlijke omgeving centraal staat, worden Biosfeergebieden genoemd. De eventuele erkenning en toekenning van de status Geopark aan een regio betekent in principe geen nieuwe juridische status voor dat gebied. Het is vooral de toekenning van een kwalificatie aan de regio; bestaande wet- en regelgeving is doorgaans voldoende. Het gaat om de erkenning van de combinatie van een aantal unieke waarden en het beschikbaar en bekend maken daarvan.
Brede samenwerking
Bij de bescherming van zo’n gebied hoeft dan ook niet te worden gevreesd voor ingrijpende beperkingen van reeds gangbaar en geoorloofd grondgebruik. Wel zal ervoor moeten worden gezorgd dat eventuele veranderingen van het grondgebruik de aardkundige waarden en aantrekkelijkheid van het park niet wezenlijk schaden. Het hele idee van een geopark kan alleen ten volle tot uitdrukking komen door een brede samenwerking tussen betrokkenen (eigenaren, beheerders, overheden) en partners vanuit verschillende werkvelden. Denk aan geologie, natuur, cultuur, educatie, toerisme en de agrarische sector. De status van Geopark moet worden verdiend door als regio zelf het initiatief te nemen.
Nieuwe Geoparken
In 2018 bracht het Nederlands Forum Unesco Global Geoparks een eerste advies uit over de haalbaarheid van diverse toekomstige geopark-initiatieven in Nederland. Zo is er het Oer-IJ (Noord-Holland), Gooi- en Vechtstreek (Noord-Holland, Utrecht), Schelde-Delta (Noord-Brabant, Zeeland, Vlaanderen), RijnMaas-delta (diverse provincies) en de Heuvelrug (Noord-Holland, Utrecht, Gelderland). Het Forum heeft toen geen van deze kandidaat-geoparken voorgelegd aan de Unesco-commissie voor de nominatie van Unesco Geopark; de aspirant-geoparken in Nederland waren in 2018 onvoldoende gevorderd met de voorbereidingen voor een formele aanvraag.
Mogelijkheden
Ook Peelhorst/Maasvallei is een van die gebieden met een plan. De gemeenten Bernheze, Landerd, Deurne, Gemert-Bakel, Uden en Boekel met Waterschap Aa en Maas en de provincie Noord-Brabant bespraken in 2016 voor het eerst de mogelijkheden voor een ‘Geopark De Peelhorst’. In 2019 werden de afspraken om gezamenlijk te werken aan het Geopark in oprichting geformaliseerd. Ook werd besloten om het Geopark een naam te geven: ‘Peelhorst en Maasvallei’. Daarmee kwam de focus naast de Peelvenen en de wijstgronden ook te liggen op de kwelgeulen in de Maasvallei als bijzondere landschapselementen.
Peelrandbreuk
De Peelrandbreuk is een breuklijn die via Roermond, Meijel, Liessel, Deurne, Bakel, Gemert, Boekel en Uden naar Heesch loopt. Bewegingen in de aardkorst in het gebied van de Peelhorst en Maasvallei hebben geleid tot een breukenstelsel in de bodem. Dit aardkundig fenomeen, dat tot op de dag van vandaag actief is, heeft een landschap gevormd met horsten (hoog) en slenken (laag). Het landschap waarin drassige wijstgronden, ondoordringbare veengebieden en maasterrassen elkaar afwisselen, bepaalde eeuwenlang waar werd gewoond en gewerkt. Archeologische vindplaatsen verwijzen naar een rijk cultureel en religieus verleden. De Peelrandbreuk is een natuurlijke én culturele barrière. Geomorfologisch is de breuk uniek in Europa.
Uitvoeringsprogramma
In het in september verschenen Uitvoeringsprogramma Geopark Peelhorst en Maasvallei 2020-2021, stellen de auteurs dat wordt gestreefd naar een ‘Michelin-ster voor het landschap en de unieke geologische ontstaansgeschiedenis van het gebied’. Om de Unesco-status te bereiken moeten de initiatiefnemers een aanvraag indienen. Een wetenschappelijke onderbouwing is verplicht. Daarnaast moet het gaan om ‘een levendig gebied, waar wetenschap en de lokale gemeenschappen bij betrokken zijn en voordeel van hebben’. Het gebied moet daarbij internationaal onderscheidend zijn. Het is belangrijk dat de samenhang in beeld wordt gebracht tussen de (veelal relatief kleine) monumenten, landschapselementen, parken, natuurreservaten, archeologische vindplaatsen en aardkundige verschijnselen. Onderling, maar ook in hun relatie met de bewoners van het gebied.
Samenwerkingsovereenkomst
Recentelijk was er nieuws van het Geopark Peelhorst en Maasvallei in oprichting, wat de kansen verstevigt. Op 2 oktober 2020 sloten twee nieuwe gemeenten zich aan. Gemeente Mill en Sint Hubert deed dat door het tekenen van een samenwerkingsovereenkomst. Gemeente Horst aan de Maas sloot zich aan met een intentieverklaring.
Mill en Sint Hubert is de achtste partij die zich verbindt met financiële middelen en ambtelijke inzet. De gemeenten Bernheze, Landerd, Uden, Boekel, Gemert-Bakel en Deurne, de provincie Noord-Brabant en waterschap Aa en Maas gingen hen voor met de ondertekening van een samenwerkingsovereenkomst in 2019. De gemeente Horst aan de Maas wil nog een jaar verbonden zijn door middel van een intentieverklaring. Deze gemeente bekijkt, samen met de gemeenten Peel en Maas, Leudal, Venray, provincie en waterschap Limburg of ze in 2021 de stap zetten om de samenwerkingsovereenkomst te ondertekenen. Wordt Peelhorst en Maasvallei een nieuw geopark in Nederland?